Prawie każdy uczestnik obrotu gospodarczego znalazł się w sytuacji, w której druga strona transakcji opóźniała się z zapłatą należności. Wierzyciel ma wówczas prawo do dochodzenia od spóźnialskiego dłużnika odsetek za opóźnienie stanowiących swoisty rodzaj zryczałtowanego odszkodowania. Zgodnie bowiem z art. 481 § 1 Kodeksu cywilnego (Dz.U. 2020.1740 tekst jednolity z dnia 08.10.2020 r.), jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. W paragrafie 2 tegoż artykułu ustawodawca wskazał, jaka powinna być wysokość odsetek za opóźnienie, jeżeli nie została ona uzgodniona indywidualnie przez strony danej czynności prawnej. W takim przypadku można dochodzić tzw. odsetek ustawowych, których wysokość równa się stopie referencyjnej Narodowego Banku Polskiego powiększonej o 5,5 punktów procentowych. Nie wyklucza się przy tym możliwości żądania wyższej stopy odsetek, jeżeli kwestia ta była przedmiotem wzajemnych uzgodnień. Należy jednak mieć na uwadze, że ustawodawca stawia wyraźną granicę w zakresie umownego ustalania stopy oprocentowania wierzytelności. W art. 481 § 2(1) Kodeksu cywilnego określono maksymalną wysokość odsetek na poziomie dwukrotności odsetek ustawowych. Ograniczenie swobody kontraktowania dotyczące odsetek maksymalnych ma ten skutek, że w przypadku uzgodnienia stopy wyższej niż dwukrotność stopy ustawowej, można skutecznie dochodzić jedynie odsetek maksymalnych. Jeżeli jednak podczas zawierania transakcji z kontrahentem nie uzgodniliśmy umownej wysokości odsetek, możemy liczyć wyłącznie na odsetki ustawowe.
Odsetki ustawowe. Jak je wyliczyć
Aby dokonać prawidłowego wyliczenia przysługujących nam odsetek ustawowych, musimy ustalić, ile wynosiła stopa referencyjna Narodowego Banku Polskiego w okresie zadłużenia. W dniu 8 lutego 2022 r. Rada Polityki Pieniężnej podjęła uchwałę nr 3/2022 w sprawie stopy referencyjnej, oprocentowania lokaty terminowej oraz stopy redyskontowej i dyskontowej weksli w Narodowym Banku Polskim, ustalając wysokość stopy referencyjnej na poziomie 2,75%. Zatem w dniu publikacji tego artykułu (28.02.2022 r.) ustawowe odsetki za opóźnienie wynoszą 8,25%.
Nowelą Kodeksu cywilnego z dnia 9.10.2015 r. poszerzono artykuł 481 o § 2(4) zobowiązujący Ministra Sprawiedliwości do ogłoszenia w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie. Zmiana weszła w życie w dniu 1.01.2016 r. Takie rozwiązanie ma charakter ujednoznaczniający i pozwala na uniknięcie ewentualnych sporów dotyczących wysokości stopy odsetek w danym okresie.
Czy przepisy Kodeksu cywilnego stanowią jedyną podstawę żądania odsetek za opóźnienie?
W dniu 28 kwietnia 2013 r. weszła w życie ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (Dz.U.2021.424 tekst jednolity z dnia 03.03.2021 r.), dalej: ustawa. Reguluje ona odmiennie niż Kodeks cywilny niektóre kwestie dotyczące uprawnień wierzycieli i dłużników, m.in. w zakresie odsetek za opóźnienie. Niestety zakres tej ustawy – tak podmiotowy, jak również przedmiotowy jest w pewnym stopniu ograniczony. Ustawę stosuje się do transakcji handlowych, których wyłącznymi stronami są przedsiębiorcy. Na regulacje tej ustawy poza przedsiębiorcami mogą powoływać się także m.in. osoby wykonujące wolny zawód oraz oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorstw zagranicznych. Szczegółowy katalog podmiotów objętych tą ustawą zawiera art. 2 ustawy. Osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej znajdują się niestety poza zasięgiem tych regulacji. Transakcją handlową w rozumieniu powołanego aktu prawnego jest umowa, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi jeżeli podmioty objęte tą ustawą zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością.
Transakcje w obrocie profesjonalnym
W przypadku transakcji handlowej z wyłącznym udziałem przedsiębiorców nie stosuje się przepisu art. 481 § 2 Kodeksu cywilnego, o którym była mowa w pierwszej części tego artykułu. Zgodnie z art. 11b ustawy, do ustalenia wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych stosuje się również stopę referencyjną Narodowego Banku Polskiego, z tym zastrzeżeniem, że aktualizacja tej stopy dokonywana jest co pół roku. Stopę referencyjną obowiązującą w dniu 1 stycznia stosujemy do odsetek należnych za okres od dnia 1 stycznia do dnia 30 czerwca, zaś stopę referencyjną z dnia 1 lipca – do odsetek należnych za okres od dnia 1 lipca do dnia 31 grudnia. W art. 4 pkt 3 ustawy wskazano wysokość odsetek ustawowych w transakcjach handlowych. W przypadku transakcji, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – wysokość tych odsetek równa się sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i ośmiu punktów procentowych, zaś w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i dziesięciu punktów procentowych. Zatem w dniu publikacji tego artykułu odsetki te wynoszą odpowiednio 9,75% i 11,75 % w stosunku rocznym. Podobnie jak w przypadku regulacji kodeksowej wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Różnica polega na tym, że organem zobowiązanym do ogłoszenia jest minister właściwy do spraw gospodarki (obecnie Minister Rozwoju i Technologii), nie zaś Minister Sprawiedliwości, jak w przypadku omawianym powyżej.
Koszty upomnień, ponagleń i wezwań
Na szczególną uwagę zasługuje art. 10 ustawy. Zgodnie z tym artykułem wierzycielowi, od dnia nabycia uprawnienia do odsetek, przysługuje od dłużnika, bez wezwania, rekompensata za koszty odzyskiwania należności, stanowiąca równowartość kwoty 40 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego nie przekracza 5000 złotych, 70 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego jest wyższa niż 5000 złotych, ale niższa niż 50000 złotych oraz 100 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego jest równa lub wyższa od 50000 złotych.
Jeżeli Twój dłużnik opóźnia się zapłatą świadczenia pieniężnego, gorąco zachęcam, aby podejmując decyzję o dochodzeniu należności uwzględnić także odsetki za opóźnienie w odpowiedniej wysokości. Jeżeli zaś w danej sytuacji zajdą przesłanki do zastosowania ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, rekomenduję także dochodzenie wspomnianej powyżej ryczałtowej rekompensaty za koszty odzyskiwania należności.
