Od pewnego czasu obserwujemy harmonizację systemów prawnych krajów należących do Unii Europejskiej. Proces ten dotyczy także prawa spadkowego. Podobieństwo przepisów dotyczących sporządzania testamentów w prawie polskim i niemieckim może znacznie ułatwić regulację transgranicznych stosunków prawnych. Należy jednak zachować daleko idącą czujność. O ile bowiem w polskim prawie spadkowym istnieje wiele instytucji będących odpowiednikami instytucji niemieckich, to jednak instytucje te w obu reżimach prawnych mogą się istotnie różnić. Możliwe jest zatem występowanie odmienności znaczeniowych między pojęciami stanowiącymi na pierwszy rzut oka synonimy. W obrocie prawnym istnieją instytucje charakterystyczne tylko dla jednego systemu prawnego, a nieznane drugiemu. Dla przykładu nie jest dopuszczalna w prawie polskim instytucja funkcjonująca w prawie niemieckim o nazwie die Einsetzung eines Nacherben (die Einsetzung – ustanowienie, der Nacherbe – spadkobierca następczy). Próżno szukać w słownikach i translatorach odpowiedniego terminu w języku polskim. Dopiero dokładna analiza § 2100 i następnych niemieckiego Kodeku cywilnego (Kodeks cywilny – das Bürgerliche Gesetzbuch) umożliwia dobranie właściwego polskojęzycznego odpowiednika, jakim jest podstawienie testamentowe powiernicze. Nie powinniśmy natomiast mieć problemu ze zrozumieniem istoty instytucji die Einsetzung eines Ersatzerben (der Ersatzerbe – spadkobierca zastępczy), albowiem w tym przypadku mamy do czynienia ze znanym nam z art. 963 polskiego Kodeksu cywilnego podstawieniem testamentowym zwykłym.
Zapis zwykły a zapis windykacyjny
Niemieckie prawo testamentowe nie zna zapisu windykacyjnego. Wyjaśniając istotę tej instytucji obywatelowi Niemiec musimy dołożyć starań, aby nie wprowadzić go w błąd. W tłumaczeniu należy odwołać się do niemieckiego znaczenia terminów zapis (das Vermächtnis) i windykacja (die Vindikation) i utworzyć termin das Vindikationsvermächtnis, którym posługują się prawnicy doradzający niemieckojęzycznym obywatelom powiązanym gospodarczo z Polską. I chociaż można narazić się na zarzut, że jest to kalka językowa, to jednak praktyka ta polegająca na utworzeniu w procesie przekładu nowego nieznanego niemieckojęzycznemu odbiorcy terminu zasługuje na aprobatę, ponieważ jego obce brzmienie samo w sobie stanowi przekaz, że termin ten dotyczy instytucji nieznanej w niemieckim porządku prawnym.
W tłumaczeniu terminu zapis zwykły na język niemiecki oprócz wariantu das Vermächtnis można spotkać również wariant das gewöhnliche Vermächtnis (dosł. zapis zwykły, wzgl. zwyczajny). Ponieważ niemiecki Vermächtnis w swej istocie odpowiada polskiemu zapisowi zwykłemu, termin dwuczłonowy należy uznać za niewłaściwy. Jego używanie rodzi niebezpieczeństwo nieporozumienia wynikające z fałszywej sugestii, że zapis zwykły stanowić miałby instytucję nieznaną prawu niemieckiemu, różniącą się od zapisu uregulowanego w niemieckim Kodeksie cywilnym.
Spadkobiercy i spadkodawcy
Na uwagę zasługują także terminy służące do określania osób występujących w postępowaniu spadkowym. W prawie polskim nazwa osoby obciążonej zapisem, czyli zapisobierca, jest kalką językową niemieckiego odpowiednika der Vermächtnisnehmer (das Vermächtnis – zapis, nehmen – brać). Zasady tej jednak nie należy przenosić na spadkobiercę i spadkodawcę, albowiem w tym przypadku nie mamy do czynienia z kalką językową. Niemiecki spadkodawca to nie der Erbgeber* tylko der Erblasser, zaś spadkobierca to nie der Erbnehmer* tylko po prostu der Erbe.
Otwarcie spadku a otwarcie testamentu
W polskim porządku prawnym śmierć spadkodawcy określana jest eufemistycznie otwarciem spadku. Również niemiecki ustawodawca ukuł specjalny termin prawny na określenie śmierci spadkodawcy. Oto w niemieckim języku prawnym wyraz śmierć zastępuje się terminem, który w dosłownym tłumaczeniu można określić jako zaistnienie przypadku dziedziczenia (der Eintritt des Erbfalls). Z uwagi na fakt, że zarówno niemiecki termin der Erbfall oraz polski termin otwarcie spadku oznaczają ten sam stan faktyczny, w praktyce należy traktować powyższe dwa terminy jako ekwiwalenty i w przekładach na język polski nie powinno się stosować terminu przypadek dziedziczenia. Podobnie w przekładach na język niemiecki nie należy używać terminu otwarcie (die Eröffnung), ponieważ wariant ten może wprowadzać czytelnika w błąd z uwagi na występujące w niemieckim Kodeksie cywilnym kolokacje np. z otwarciem testamentu (die Eröffnung des Testaments – § 2263 BGB),
Sukcesja, polecenie, powołanie do spadku
Pojęciem nierozerwalnie związanym z prawem spadkowym jest „sukcesja”, czyli „następstwo prawne”. Należy przez to rozumieć wstąpienie w ogół lub w część praw i obowiązków poprzednika. W przypadku wstąpienia w ogół praw i obowiązków mamy do czynienia z tak zwaną sukcesją uniwersalną, w przypadku części praw i obowiązków – z sukcesją syngularną. Instytucja sukcesji w Niemczech oparta jest na bardzo podobnych zasadach. Również na gruncie prawa niemieckiego rozróżniamy sukcesję syngularną (die Einzelrechtsnachfolge, die Singularsukzession) oraz uniwersalną (die Gesamtrechtsnachfolge, die Universalsukzession).
Kolejna instytucja prawa spadkowego, o której nie sposób nie wspomnieć, to polecenie. Termin ten ze względu na swoją jednoznaczność nie powinien nastręczać problemów translacyjnych. Instytucja polecenia w niemieckim Kodeksie cywilnym figuruje pod nazwą die Auflage, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza nałożenie (np. obowiązku, ciężaru). Podczas tłumaczenia na język polski należy z oczywistych względów odstąpić od tłumaczenia dosłownego i zastosować wariant odpowiadający brzmieniem polskiemu odpowiednikowi kodeksowemu.
Termin powołanie do spadku pojawia się w art. 926 KC i ze względu na swoją jednoznaczność nie wymaga szerszego omówienia. Należy jednak wspomnieć na marginesie, że osoba powołana do spadku co do zasady staje się spadkobiercą. Niemiecki Kodeks cywilny stosuje dla opisu analogicznej sytuacji również powołanie do spadku (die Berufung zum Erbe) Jednak w prawie niemieckim powyższe zdarzenie prawne określane jest częściej jako powołanie w charakterze spadkobiercy (die Berufung als Erbe).
Jak wskazano na wstępie, pomimo dużego podobieństwa w zakresie spadkobrania na gruncie prawa polskiego i niemieckiego, można natknąć się na fałszywych przyjaciół, dlatego serdecznie zachęcam, aby przy zgłębianiu wiedzy na temat obcego porządku prawnego nie polegać jedynie na słownikach, i tłumaczeniach maszynowych, lecz próbować wczytać się w oryginalne teksty źródłowe.
