Cywilnoprawne stosunki rodzinne, tak o charakterze majątkowym, jak również niemajątkowym, uregulowane są w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359, tekst jednolity z dnia 10.08.2020 r.). Powyższy akt prawny wiele miejsca poświęca instytucji małżeństwa. W art. 55 – 61 ustawodawca zawarł problematykę ustania małżeństwa, zaś w art. 56 – przesłanki orzeczenia rozwodu.

Zgodnie z art. 56 § 1 KRO, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Na szczególną uwagę zasługują również § 2 i § 3 tegoż artykułu zawierające tzw. negatywne przesłanki rozwodu, czyli okoliczności, w których pomimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny.

Trwałość małżeństwa a rozwód

W art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz.U. z 1997 nr 78 poz. 483 z dnia 16.07.1997) wyrażono zasadę trwałości małżeństwa. Zasada ta nie ma charakteru absolutnego, albowiem prawo polskie dopuszcza możliwość rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Z punktu widzenia ustawodawcy niecelowe byłoby utrzymywanie fikcyjnych związków małżeńskich. Dzięki dopuszczalności rozwodów możliwe jest prawne uregulowanie relacji rodzinnych zgodnie ze stanem faktycznym, a co tym idzie wyeliminowanie fikcji polegających na funkcjonowaniu w obrocie prawnym małżeństw de facto nieistniejących. Z uwagi na powyższe pogląd aprobujący dopuszczalność rozwodów należy uznać za słuszny. Według raportu Centrum Badania Opinii Społecznej (Komunikat z badań nr 7/2019 ) tylko 12% obywateli deklaruje  zdecydowany sprzeciw wobec instytucji rozwodu.

Rozkład pożycia – trwały i zupełny

Sąd nie orzeknie rozwodu, gdy nie dojdzie do trwałego i zupełnego rozkładu pożycia. Jeśli chcemy uzyskać rozwód małżeństwa, musimy wykazać ponad wszelką wątpliwość, że doszło do rozkładu pożycia oraz że rozkład ten ma charakter trwały i zupełny. Nie ma ścisłej ustawowej definicji rozkładu pożycia. Należy zatem opierać się na dorobku judykatury i doktryny.

Sąd Najwyższy w uchwale sprzed ponad półwiecza (1955 r.) wskazał, że pożycie małżeńskie wyraża się w szczególnego rodzaju wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej. Pogląd ten do dnia dzisiejszego nie stracił na aktualności. W wyroku z dnia 22 października 1999 r. (III CKN 386/98) Sąd Najwyższy stwierdził, że wspólne pożycie w rozumieniu art. 23 KRO polega na duchowej, fizycznej oraz gospodarczej więzi małżonków, stanowiącej cel małżeństwa i umożliwiającej realizację jego podstawowych zadań. Rozkład pożycia jest procesem rozciągniętym w czasie, a nie zdarzeniem jednorazowym, jest zupełny dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wymienione więzi łączące małżonków.

Jeżeli sąd ustali stan faktyczny, z którego wynika, że nie wszystkie więzi zostały zerwane, nie będzie miał podstawy do orzeczenia rozwodu. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy pomimo zerwania więzi gospodarczej i uczuciowej, między małżonkami dochodzi do współżycia fizycznego, nawet jeżeli ma ono charakter incydentalny. W powyższym stanie faktycznym powództwo zostanie najprawdopodobniej oddalone.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 28 maja 1955 r. (I CO 5/55) rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeśli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami.

W tej samej uchwale podjęto próbę zdefiniowania pojęcia trwałości rozkładu pożycia. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, do uznania, że rozkład jest trwały, nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków.

Aby zatem prawidłowo ocenić, czy rozkład pożycia jest trwały, należy wyjaśnić powody tego rozkładu. Sąd powinien poddać analizie te powody, ocenić ich charakter i ważność. Nie bez znaczenia są też cechy osobiste małżonków. Nie można z całą pewnością przesądzać o trwałości rozkładu pożycia bez analizy charakterologicznej stron postępowania rozwodowego

Pojęcie więzi gospodarczej

Wspólne zamieszkiwanie małżonków wyłącznie ze względów ekonomicznych nie musi oznaczać, że nie doszło do zerwania więzi gospodarczej. Więź gospodarcza polega bowiem również na posiadaniu wspólnego majątku, prowadzeniu jednego gospodarstwa domowego, przygotowywaniu i wspólnym spożywaniu posiłków. Jeżeli wspólne zamieszkiwanie małżonków dążących do rozwodu jest jedynym przejawem łączącej ich więzi gospodarczej, a przyczyną tego stanu rzeczy są problemy finansowe uniemożliwiające lub znacznie utrudniające osobne zamieszkiwanie, wówczas sąd może orzec rozwód, uznając że szczątkowy charakter łączącej małżonków więzi gospodarczej kompensuje całkowity zanik wspólnoty uczuciowej i współżycia fizycznego.

Przesłanki negatywne, czyli niedopuszczalność rozwodu

Zerwanie wszystkich więzi małżeńskich skutkujące zupełnym i trwałym rozkładem pożycia nie stanowi automatycznie podstawy do orzeczenia rozwodu. Sąd powinien zbadać, czy nie zaszły tzw. przesłanki negatywne, o których wspomniałem na wstępie artykułu. Przesłanki te ustawodawca zawarł w pozostałych dwóch paragrafach wspomnianego wyżej artykułu 56 KRO. Jedną z nich jest naruszenie zasady dobra dziecka w odniesieniu do wspólnych małoletnich dzieci małżonków, zaś drugą – sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, do której doszło z innych względów. O dopuszczalności rozwodu nie można również mówić, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Zobacz także: kancelaria prawna Wrocław